იან კარსკი – კაცი, რომელმაც მსოფლიოს ჰოლოკოსტის შესახებ ამცნო

იან კარსკი (საბრძოლო სახელი: იან კოჟელევსკი) 1914 წლის 24 ივნისს, პოლონეთის ქალაქ ლოძში დაიბადა. მან ლვოვის უნივერსიტეტის იურიდიული ფაკულტეტი დაამთავრა და დიპლომატის პერსპექტიული კარიერა დაიწყო, თუმცა 1939 წლის აგვისტოში გერმანიის შემოსვლამდე რამდენიმე დღით ადრე ჯარში გაიწვიეს.

1 სექტემბრის გამთენიისას, როდესაც კარსკი თავის ქვედანაყოფთან ერთად ოსვენციმში (გერმანულად, „აუშვიცი“) იყო დისლოცირებული, ლუფტვაფემ პოლონეთის ტერიტორიის სრულმასშტაბიანი დაბომბვა დაიწყო.  კარსკი ტყვედ ჩავარდა, მაგრამ არა გერმანელების, არამედ – წითელი არმიის, რომელიც პოლონეთში აღმოსავლეთიდან შეიჭრა იმავე წლის 17 სექტემბერს.

რამდენიმე თვის იძულებითი შრომის შემდეგ იღბალმა კვლავ იხსნა სიკვდილისგან. რიბენტროპ-მოლოტოვის თავდაუსხმელობის პაქტის ფარგლებში, გერმანელებმა და საბჭოელებმა სამხედრო ტყვეები გაცვალეს. გაცვლილთა შორის იყო იან კარსკიც. შესაბამისად არ აღმოჩნდა იმ ათასობით პოლონელ ოფიცერს შორის, რომელებიც თვეების შემდეგ საბჭოთა კავშირის სხვადასხვა ქალაქებში და კატინის ტყეში დახოცეს.

კარსკიმ  ვარშავაში ჩასვლა მოახერხა და მეგობრის მეშვეობით დაუკავშირდა წინააღმდეგობის მოძრაობას. არაჩვეულებრივი მეხსიერებისა და რამოდენიმე ენის ცოდნის წყალობით (მათ შორის გერმანულის) იანმა დაიწყო ურთიერთობა სხვა ქვეყნებთან.

1940 წლის ივლისში, სლოვაკეთში მთებ ტატრების გადაკვეთისას იგი დაკავებულ იქნა გესტაპოს მიერ. დაკითხვას თან ახლდა რამდენიმედღიანი, საკმაოდ რთულ ფორმებში განხორციელებული წამება. როდესაც კარსკი გამძლეობის ზღვარზე იყო, ვენების გადაჭრით სცადა თვითმკვლელობა. მაგრამ სანამ გესტაპო მას ციხეში დააბრუნებდა, წინააღმდეგობის მოძრაობამ მოახერხა მისი გამოხსნა.

იანმა, როგორც კი შეძლო, თავის ფარულ საქმიანობას მიმართა. 1942 წელს იგი აირჩიეს ახალი მისიისთვის, რომლის მიხედვითაც უნდა გამგზავრებულიყო ლონდონში, სადაც იმ დროისთვის პოლონეთის მთავრობა იმყოფებოდა. მას უნდა შეეტყობინებინა ვუადისუავ შიკორსკისა და მოკავშირეებისათვის პოლონეთში შექმნილი ვითარების შესახებ.

გამგზავრებამდე კარსკის მტკიცებულებების შეგროვება მოუწია. ამისთვის ვარშავის გეტოში ორჯერ შესვლა გახდა საჭირო. ნაცისტების მიერ სულ რაღაც ორი წლის წინ აშენებულ კედლებს მიღმა მან აღმოაჩინა ცხოვრების იმდენად გაუსაძლისი პირობები, რომ კარსკის, როგორც თვითმხილველის უდიდესი შეძრწუნება და მონათხრობი შესაძლოა მსმენელისთვის დაუჯერებელიც ყოფილიყო. ამასთან, მას ჯერ ყველაფერი არ ენახა. რამდენიმე დღის შემდეგ ის ინკოგნიტოდ ლუბლინის მახლობლად მდებარე სატრანზიტო ბანაკში, იზბიცაში, გადაიყვანეს, რომელიც მაშინ დეპორტირებულთა, დატყვევებულთა თუ დასახვრეტთა გადამყვან პუნქტს წარმოადგენდა ბელჟეცის სიკვდილის ბანაკამდე.

უკრაინელი მესაზღვრის ფორმაში გადაცმული კარსკი შეიარაღებული ძალების დაცვის ქვეშ იმყოფებოდა, რამაც მეტი დაზარალებული პუნქტის მონახულების შესაძლებლობა მისცა. სურათი ბევრად დამძიმდა, როდესაც ათასობით მშიერი და შეშლილი ადამიანი იხილა, ხალხი, რომელიც ფაქტობრივად სიკვდილის მატარებელს ელოდა. ასობით ადამიანს აიძულებდნენ პირუტყვის ვაგონებში შესვლას, ხოლო ვინც შესვლაზე უარს ამბობდა, ადგილზე ხვრეტდნენ. განსხვავება მხოლოდ ისღა რჩებოდა, დატყვევებული ადგილზე მოკვდებოდა თუ ბელჟეცში.

ამ სისასტიკის შემსწრე კარსკიმ გააცნობიერა თავისი მისიის მაღალი დანიშნულება. მილიონობით ადამიანის სიცოცხლე დამოკიდებული იყო დახმარების დროულ მობილიზებაზე.  ებრაელმა ლიდერებმა ურჩიეს, რომ დახმარება მხოლოდ საგარეო უწყებების ჩარევით მოხერხდებოდა, ვინაიდან შიდა დაპირისპირების წამოწყება პრაქტიკულ პერსპექტივას მოკლებული იყო.

გასაღებში ჩამაგრებული მიკროფილმით კარსკი ლონდონისკენ გაემართა, რასაც მისი ნათელი მეხსიერება ყველაფერ ნანახის შესახებ ინფორმაციულად და ემოციურად კიდევ უფრო ავსებდა. მან გადაკვეთა გერმანია, საფრანგეთი და ესპანეთი, და გიბრალტარიდან შემოვლითი გზით მიაღწია ინგლისს. იქ შეხვდა შიკორსკისა და ემიგრაციაში მყოფ პოლიტიკური პარტიების ლიდერებს, ასევე  ბრიტანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრს ენტონი იდენს და ებრაული წარმოშობის გავლენიან ჟურნალისტს არტურ კუსტლერს. მან შესაბამის კომისიას ჩვენება წარუდგინა სამხედრო დანაშაულის შესახებ. და ბოლოს, 1943 წლის 28 ივლისს იგი თეთრ სახლში შეხვდა რუზველტს, რომელმაც მისი მონათხრობი ამბავი სკეპტიკურად მიიღო.

სხვათაშორის, იან კარსკიმ დაწერა წიგნი, სადაც აღწერილი იყო მისი გამოცდილება. „საიდუმლო სახელმწიფოს ისტორია“ 1944 წელს გამოიცა. ოთხასი ათასი ეგზემპლარი ომის დასრულებამდე გაიყიდა, მაგრამ არც ამან მოახდინა გავლენა არსებულ ვითარებაზე. პოლონეთის ბედი თეირანის კონფერენციაზე თვეებით ადრე გაირკვა. ჩერჩილი და რუზველტი აღმოსავლეთ ევროპის ტერიტორიების კუთხით მრავალ დათმობაზე წავიდნენ სტალინთან.

კარსკი აღარ დაბრუნებულა პოლონეთში. მან მიიღო ამერიკის მოქალაქეობა და დოქტორის ხარისხის მოპოვების შემდეგ, ჯორჯთაუნის უნივერსიტეტში ოცდაათი წლის განმავლობაში პოლიტიკურ მეცნიერებათა პროფესორად იმუშავა (მის სტუდენტებს შორის იყო ბილ კლინტონიც). კარსკის საჯაროდ არ უსაუბრია ომში მიღებულ გამოცდილებაზე. მხოლოდ 1977 წელს რეჟისორმა კლოდ ლანზმანმა დაარწმუნა, მონაწილეობა მიეღო თავის მონუმენტური მნიშვნელობის დოკუმენტურ ფილმში Holocaust Shoah (1985).

გრიგოლ ჯულუხიძე

FPC-ის დირექტორი

სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და არ წარმოადგენს არც პოლონეთის საელჩოს და არც პოლონეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ხედვებს.

Jan Karski Story

Jan Karski, Jan Kozielewski’s nom de guerre, was born on June 24, 1914 in Lodz, Poland. He graduated in law from the University of Lvov and began a promising career as a diplomat. In August 1939 he was mobilized by the Army before the imminent German invasion (he had the rank of artillery officer).

In the early morning of September 1, while he was sleeping with his unit in Oświęcim (Auschwitz, in German), the Luftwaffe bombed the camp. He managed to escape unscathed and retreat to the east. Karski was captured by the Red Army, which had invaded Poland, and transferred to a prison camp in Ukraine.

After several months of forced labor, a stroke of luck allowed him to escape death again. As part of the Ribbentrop-Molotov non-aggression pact, the Germans and the Soviets agreed to a prisoner exchange. Jan, who had posed as a private (officers were not included in the deal), was chosen for the exchange. In this way, he was unknowingly avoiding being one of the thousands of Polish officers who months later would have been assassinated by the Soviets in the Katyń forest.

Karski managed to flee from the Nazis and reach Warsaw. There, through a friend, he came into contact with the resistance. He immediately put himself at their service. Thanks to extraordinary memory, which allowed him to transmit information without having anything written, and excellent command of several languages, including German, Jan began to liaise with other countries.

In July 1940, while trying to cross the Tatras Mountains, in Slovakia, he was arrested by the Gestapo. They interrogated and tortured him for days, but Karski did not give anyone away. When he was at the limit of his endurance, he attempted suicide by slitting his wrists. Before being returned to the prison where he was held, the resistance managed to rescue him.

As soon as he could, Jan returned to clandestine activity. In 1942, he was chosen for a new mission. He was to travel to London, where the Polish government had moved, to inform Władysław Sikorski and the allies about the situation in Poland.

Before setting off on the journey, Karski had to gather evidence. To do this, he entered the Warsaw ghetto twice. There, Jan discovered with horror what life was like behind those walls that the Nazis had built two years ago. Karski was left there deeply shocked. He could not believe it. However, he hadn’t seen everything yet. Days later, he was taken incognito to Izbica, a transit camp near Lublin that served as a transfer point for deportees before being sent to their final destination: the Belzec death camp.

Disguised in the uniform of the Ukrainian guards guarding the compound, Karski managed to enter the field. Surrounded by dirt and an unbearable stench, he saw thousands of hungry and maddened people waiting for the train to arrive that would send them to their deaths. Hundreds of people were forced into cattle wagons. Those, who could not or refused to enter, were shot.

After witnessing these atrocities, Karski realized the importance of his mission. The lives of millions of people depended on their ability to mobilize aid. The Jewish leaders told him that there was no way to stop this from within, through resistance. Help could only come from outside.

Karski set out for London with a microfilm hidden in a key and a vivid memory of everything he had witnessed. He crossed Germany, France and Spain until he reached Gibraltar, from where he embarked for England. There he met Sikorski, the leaders of the political parties in exile, the British Foreign Minister Anthony Eden and the influential journalist of Jewish origin Arthur Koestler. He also presented his testimony to the United Nations war crimes commission. Finally, on July 28, 1943, he met Roosevelt at the White House. It was of no use. His testimony was received with skepticism, and his requests, with good words.

In a last attempt to make himself heard, Karski wrote a book recounting his experiences. “Story of a Secret State” was published in 1944. The book was a success, with 400,000 copies sold before the end of the war. But it didn’t help much either. The fate of Poland had been sealed months earlier at the Tehran Conference. Churchill and Roosevelt had made numerous concessions to Stalin over the territories of Eastern Europe.

Karski never returned to Poland. He obtained American citizenship and, after obtaining his doctorate from Georgetown University, he worked there for thirty years as a professor of Political Science (Bill Clinton was one of his students). He did not speak publicly about his experiences in the war again until 1977, when director Claude Lanzmann convinced him to appear in his monumental documentary on the Holocaust Shoah (1985).

Grigol Julukhidze

FPC Director

The opinions and conclusions expressed are those of the author and do not necessarily reflect the views of The Embassy of the Republic of Poland in Tbilisi or The Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Poland.